الرساله الغازانیه فی آلات الرصد کتابی است که در زمینه معرفی ابزارهای رصدخانه ای و نحوه استفاده از آنها به زبان فارسی به نگارش درآمده است. نویسنده این کتاب کمال نام دارد که در زمان پادشاهی سلطان محمود غازان زندگی می کرده است.  سلطان محمود غازان معروف به غازان خان هفتمین پادشاه سلسله ایلخانیان بود که بین سال های 703-694  هجری قمری در شهر تبریز حکومت کرد.

این رساله شامل دو بخش است: بخش اول در مورد ابزارهای رصد و نحوه استفاده از آن صحبت می کند و بخش دوم نیز به مکان یابی ستاره ها و سیارات پرداخته است.

در مقدمه کتاب نویسنده می‌‎گوید:" و بنده کمینه کمال سال هاست که به دعا گویی دولت همایون پادشاه عالم، ایلخان اعظم، سر شهنشاه روی زمین سلطان غازان خان (خلد الله ملکه و دام علی العالمین ظله)، مشغولست مدتی درین فکر بود و طالب آنکه آلات رصدی دست دهد که پی رنجی و مشقتی به تحقیق و تدقیق مطالب ارصاد از او حاصل شود تا به دولت پادشاه عالم (ادام الله ظله) دوازده نوع آلت رصدی روی نمود که پیش از این هیچ کس از متقدمان و متاخران مثل چنین آلات دست نداد و میسر نگشت که تمامت مطالب ارصاد ازین آلات معلوم می شود"

علاقه مندان به پژوهش در تاریخ نجوم اسلامی می توانند نسخه پی دی اف این کتاب ارزشمند خطی را از لینک زیر دریافت کنند:

دریافت نسخه پی دی اف کتاب الرساله الغازانیه فی آلات الرصد

(نسخه پی دی اف این کتاب دارای دسترسی آزاد از طریق کتابخانه مجلس است)

لازم به ذکر است که نسخه های خطی این کتاب در کتابخانه های زیر نگه داری می شود:

● کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. مشاهده مشخصات اثر در وبسایت کتابخانه مجلس

● کتابخانه و موزه ملی ملک. مشاهده مشخصات کتاب در وبسایت کتابخانه ملک 

● کتابخانه مدرسه علی شهید مطهری

منبع جهت مطالعه بیشتر در مورد تاریخ نجوم اسلامی:

پایگاه آی نجوم (نجوم در اسلام و ایران) 

سلطان محمود قازان معروف به غازان خان هفتمین پادشاه سلسله ایلخانیان بود که در سال 670 هجری قمری (770 سال پیش) در بندر آبسکون به دنیا آمد. وی در سال 694­ هجری در شهر تبریز به حکومت رسید و نهایت در سال 703 هجری حوالی قزوین وفات یافت و در شنب غازان تبریز به خاک سپرده شد.

غازان خان یکی از حاکمان بزرگ تاریخ ایران است که به علم و ادب و صنعت علاقه فراوانی داشت و در زمان حکومت وی اصلاحات زیادی برای بهبود شرایط مردم در بخش های مختلف اقتصادی، اجتماعی، دینی و غیره انجام گرفت که به اصلاحات غازانی معروف است. شهر تبریز در زمان غازان خان پایتخت حکومت ایلخانیان بود.

رشید الدین فضل الله وزیر غازان خان در وصف ایشان می گوید: " هیچ صنعتی از زرگری و آهنگری و نجاری و نقاشی و ریخته گری، خراطی و دیگر صناعات نباشد که بدست خود نکنند بهتر از آنکه همه استادان کنند و چنانکه خود سازند و ایشان را ارشاد کند."

کتابخانه شنب غازان

به فرمان غازان خان مجتمعی در تبریز ساختند که به شنب غازان معروف شد. ظاهرا طراح آن هم خود وی بود. بنای شنب غازان که در زبان عامیانه شام غازان می گویند در سال 697 شروع و سال 702 هجری خاتمه یافت.

این مجتمع دارای بخشهای مختلف از جمله گنبد عالی، مسجد جامع، مدارس، بیمارستان، حمام و گرمابه و نیز بیت الکتب یا همان کتابخانه بوده است. رشیدالدین از کتابخانه شنب غازان و از "فرش و طرح و بهای مذاب و اصلاح و مرمت کتب و ثمن کتب ضروری" و نیز از "خازن و مناول و فراش آن" صحبت کرده است. از عبارات یاد شده مشخص است که یکی از وظایف کتابخانه شنب غازان اصلاح و مرمت کتابها و نیز تولید و نسخه برداری از کتابهای جدید بوده که هزینه ای از این بابت در نظر می گرفتند. منظور از مذاب هم باید ذوب کردن طلا و لاجورد باشد که در تذهیب کتاب ها و جدول کشی آنها استفاده می شد. با اینکه از کتاب های تحریر شده در این کتابخانه چیزی باقی نمانده ولی از گفته های رشید الدین معلوم می شود که در این کتابخانه سلطنتی عده ای به تولید و ترمیم کتابها اشتغال داشتند و هزینه کتابخانه هم از موقوفاتی حاصل می شد که غازان خان بدان وقف کرده بود.

هم اکنون شنب غازان یکی از محله های قدیمی تبریز است اما متاسفانه اثری از مجتمع و گنبد تاریخی آن باقی نمانده است.

کتابخانه ربع رشیدی

خواجه رشیدالدین وزیر غازان خان ربع رشیدی را در شمال شرقی تبریز در دامنه ولیان کوه ساخت که در واقع مثل یک شهر کوچک بود. این شهر کوچک را به نام بنیانگزار آن ریع رشیدی نامیدند. ریع رشیدی مجتمعی بود علمی، تولیدی و صنعتی که 24 کاروانسرا، هزار و پانصد حجره،سی هزار خانه و چندین حمام و کارخانه های نساجی و کاغذ سازی و رنگرزی و ضرابخانه و دانشگاه  داشت. خواجه رشیدالدین برای جلب افراد صاحب علم و هنر به این دانشگاه امکانات فراوانی ایجاد کرده بود به طوری که هزاران نفر طلبه از مناطق مختلف در این دانشگاه مشغول تحصیل بودند و مستمری و  محل اسکان دریافت می کردند.

بقایای ربع رشیدی، تبریز، خیابان عباسی

                                                   

در ربع رشیدی یک دارالمصاحف نیز بود که در سمت چپ و راست آن دو بیت الکتب یا همان کتابخانه وجود داشت. در این کتابخانه ها همان طور که خود خواجه رشید الدین می نویسد بیش از 60 هزار جلد کتاب در موضوعات مختلف و حدود 1000 مصحف نفیس نگه داری می شد . رشید الدین می گوید : "از جمله هزار عدد مصحف در آنجا نهاده ام، وقف کرده ام بر ربع رشیدی. افزون بر آن شصت هزار مجلد کتاب در انواع علوم و تواریخ و اشعار و حکایات و امثال و غیره که از ممالک ایران و توران و مصر و مغرب و روم و صین و هند جمع کرده ام و همه را وقف گردانیده ام بر ربع رشیدی."

رشیدالدین مبلغی را برای نسخه برداری کتابهای خود و کتابهای دیگر اختصاص داده بود که همه ساله آنها را کتابت کنند و به  کتابخانه های شهرهای گوناگون بفرستند. کاتبان این نسخه ها را روی بهترین کاغذ و با خواناترین خط می نوشتند. آنها در کتابخانه تحت نظارت کار می کردند. بعد از پایان نسخه برداری هر نسخه آن را تذهیب و  صحافی می کردند.در تاریخ وصاف آمده است که بیش از شصت هزار دینار رایج برای نسخه بردای و جلد کردن کتاب ها صرف می شد.

کتاب تاریخ مبارک غازانی/ رشید الدین فضل الله

آژند، یعقوب (1381). کارکرد دوسویه کتابخانه در دوره مغولان ایران. کتابداری، 36(38)، 7-18.