اهمیت علم باز و نقشه علمی کرونا

مهرداد شبان غازانی

31 دسامبر 2019  اولین مورد  ابتلا به ویروس کرونای جدید (کوید19)  توسط سازمان بهداشت جهانی تایید و 10 روز بعد، توالی ژنوم این ویروس کشف شد. دو ماه بعد  در 11 مارس 2020 این بیماری به عنوان یک بیماری همه گیر جهانی اعلام گردید. [1]

بر اساس آخرین آمار این ویروس در 210 کشور، نزدیک به دو میلیون نفر را مبتلا کرده که از این تعداد نیز متاسفانه حدود 115 هزار نفر فوت کرده اند. [2]

اکنون ما در سایه پژوهش ­های علمی اطلاعات زیادی درباره این ویروس داریم. پیدا شدن توالی ژنوم ویروس تنها بعد از 10 روز از گزارش اولین مورد ابتلا، آشکار شدن ارتباط آن با ویروس سارس و شناسایی روش­ های تشخیص و درمان همگی متکی بر فعالیت­ ها و انتشارات علمی است. ما همچنین می­ دانیم که تلاش­ ها و مطالعات فراوانی برای پیدا کردن واکسن این بیماری در حال انجام است. شیوع این بیماری بسیار سریع است و پژوهش­ های علمی در ارتباط با آننیز خیلی سریع پیشرفت می­ کند؛ به طوری که تاکنون هزاران مقاله در این رابطه منتشر شده است.

اما چگونه ما می توانیم به سرعت به همه این اطلاعات و انتشارات دسترسی پیدا کنیم؟

مهمترین نقش را در این زمینه "علم باز" ایفا می­ کند.  علم باز شرایطی را فراهم می­کند که در آن همه می ­توانند به مطالعات و داده ­های حاصل از آن آزادانه و بدون محدودیت دسترسی پیدا کنند. تا کنون مقاومت برخی از پژوهشگران مانع اصلی "علم باز" بود اما شیوع ویروس کرونا و تلاش­ های جهانی برای کنترل و درمان آن، ضرورت و اهمیت اشتراک گذاری آزاد اطلاعات را بیش از پیش به نمایش گذاشت. دسترسی به همه مطالعات امکان پیشرفت سریع دانش و همچنین بررسی و ارزیابی کلیه مطالعات انجام شده در کنار یکدیگر را فراهم می­ آورد. قطعا اگر دسترسی ازاد نبود و پژوهشگران نمی توانستند به داده های حاصل از پژوهش های پیشین دسترسی داشته باشند، فهم ما از ویروس کرونا و نحوه عملکرد آن نیز پیشرفت نمی کرد.

دنبال کردن آخرین پژوهش­ های انجام شده در رابطه با کرونا برای کسانی که در موقعیت تصمیم گیری قرار دارند، متخصصان و پزشکان درگیر در فرآیند تشخیص و درمان ضروری است. با این وجود، با خبر شدن از پیشینه پژوهش در محیطی که خیلی سریع بر حجم مقالات منتشر شده افزوده می­ شود کاری دشوار است. در این بین ترسیم نقشه علمی در حوزه ویروس کرونا با استفاده از اطلاعات کتابشناختی، کلمات کلیدی، استنادات می­ تواند بسیار مثمر ثمر باشد.

شکل زیر نقشه ای است که با استفاده از کلمات کلیدی انتشارات در موضوع ویروس کرونا ترسیم شده است. در واقع این یک تصویر بزرگ از پیشینه پژوهش ­های انجام شده است.

نقشه علمی انتشارات در موضوع کرونا [3]

این نقشه هم تمرکز مطالعات بر موضوعات خاص و هم ارتباطات بین آنها را نشان می ­دهد. می­ توان مطالعات را براساس موضوعاتشان به پنج زیر گروه یا خوشه تقسیم کرد:

خوشه آبی، که شامل نخستین مطالعات انجام شده در مرحله شناسایی اولیه ویروس است. بخش اعظم مطالعات در این خوشه در اواخر سال 2019، زمانی که این بیماری برای اولین بار ظاهر شد، انجام شده است. منبع ویروس، جهش آن، ساختار ژنتیکی،  نحوه ورود و تعامل با بدن انسان و مکانیسم عمل ویروس به وسیله مطالعات موجود در این خوشه نشان داده شده است. علاوه بر این، ارتباط این ویروس با ویروس سارس و مرس نیز در این خوشه مورد مطالعه قرار گرفته است. مطالعات در این خوشه در موضوع ساخت واکسن و دارو ادامه دارد.

خوشه­ های قرمز، زرد و سبز از سال 2020 شکل گرفته است. خوشه سبز که با نزدیکی به خوشه آبی توجه را به خود جلب می­ کند، شامل مطالعات مربوط به بهداشت عمومی است. این مطالعات بیشتر به کشورها، شیوع سریع این بیماری، اقدامات لازم برای جلوگیری از انتشار ویروس از قبیل قرنطینه شهرها، محدودیت سفر، شستشوی دست، حفظ فاصله در اماکن عمومی و وسایل حفاظت شخصی برای کنترل همه گیری پرداخته است.

مطالعات در خوشه قرمز، که با خوشه آبی در تماس نزدیک است و می­ توانیم از آن به عنوان دومین خوشه موثر در شبکه یاد کنیم ، بیشتر مربوط به ویژگی های بیماری است. علایم بالینی مانند سرفه و تب، تشخیص زودرس ، تشخیص و سیر بیماری، مطالعات مربوط به تاثیر عوامل و بیماری­ های زمینه ای مانند جنسیت،  سن، دیابت، فشار خون بالا و مطالعات در زمینه پیشرفت و مدت زمان بیماری در این خوشه گنجانده شده است. همچنین مطالعاتی در مورد زنان باردار و نوزادان نیز انجام شده است.

خوشه بنفش که ارتباط بین خوشه قرمز و خوشه آبی را فراهم می­ کند خوشه ای کوچک اما با اهمیت است که مطالعات در حوزه سلولی را در بر می­ گیرد.

و نهایت خوشه زرد، که در نزدیکی خوشه قرمز قرار دارد، مطالعات مربوط به  اقدامات لازم برای حمایت از کادر پزشکی و کارکنان بهداشتی و مشکلات روان ناشی از این بیماری از جمله استرس و افسردگی بر روی آنها را شامل می­ شود.

نتیجه اینکه، خوشه آبی به دلیل در برگرفتن مطالعات اولیه زیر بنای سایر خوشه­ ها و انتشارات بوده و از این نظر حائز اهمیت است؛  اما آنچه که اهمیت  این خوشه را دو چندان می­ کند دسترسی آزاد به آن است. مطمئنا حتی تصور نبود دسترسی آزاد پژوهشگران به این داده­ ها در جهت استفاده از آن برای مطالعات بعدی، استرس و ترس فعلی ما را چندین برابر خواهد کرد. حال در چنین شرایطی که دسترسی آزاد به تمام پژوهش ­ها امکان پذیر است، انتظار می­ رود هر حرفی که در مورد این بیماری بر زبان می­ آید و هر اقدامی که برای کنترل و درمان آن انجام می­ گیرد مبتنی بر یافته­ های علمی باشد.

[1] https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/events-as-they-happen

Viz tools: این بخش نیز حاوی چندین ابزار کارآمد است. ابزار shape of science و subject bubble chart برای نمایش نقشه علمی کشورها و حوزه های موضوعی فعال و پر استناد آنها، و همچنین ابزار compare برای مقایسه کشورها و نیز مجلات به لجاظ شاخص های مختلف علم سنجی.

مقایسه میزان تولیدات علمی ایران و روسیه

نقشه علمی ایران. با توجه به این نقشه بیشترین تولیدات علمی ایران در حوزه علوم پزشکی و مهندسی و کمترین آن در حوزه میان رشته ای و دندان پزشکی است.

علم اطلاعات و دانش شناسی نامی ست که به جای کتابداری پیشنهاد و مسیر این رشته را از حضور در کتابخانه برای امانت دهی به ورود به صنایع تغییر داده است.

مهندسی ناوبری اطلاعات

مهندسی ناوبری اطلاعات نام پیشنهادی کتابداران بود که به دلایلی به تصویب نرسید .چون کامپیوتر و فناوری‌های جدید ابزاری در دست کتابداران برای ارایه بهتر خدمات است و کتابداران دخالتی در این فناوری‌ها ندارند. متخصصان این رشته چیزی را مهندسی نمی‌کنند، بلکه این رشته بیشتر یک رشته خدماتی است. بنابراین نامی که انتخاب می‌شد باید فعالیت‌های این رشته را بیان می‌کرد و دلایل منطقی برای نام "مهندسی ناوبری اطلاعات" به اندازه کافی راضی کننده نبود.

سرانجام نام جدید با عنوان علم اطلاعات و دانش شناسی در تاریخ  19 شهریور 1391 تصویب شد.

نیاز به مدیران دانش در سازمان ها

شرکت‌ها در برهه‌های گوناگون تعدیل نیرو دارند و این امر موجب از دست دادن مقدار زیادی از اطلاعات و تجربیات کارکنان قبلی می‌شود، بنابراین می‌توان با ضروری دانستن مدیریت دانش در سازمان‌ها، شرکت‌ها و کمپانی‌های خصوصی و تربیت نیروی متخصص در این حوزه مشکلات مربوط به از دست رفتن دانش‌ها را رفع کرد.در تمام سازمان‌ها و ارگان‌ها ایجاد پست‌های جدید سازمانی و مشاغل متناسب با تخصص نیروهایی که در دانشگاه‌ها در رشته علم اطلاعات و دانش شناسی تربیت می‌شوند نیاز است تا نهادها از مهارت و علم متخصصان این رشته استفاده کنند.

فرصت های شغلی

این رشته از نظر فرصت شغلی گسترده و متنوع است. علاوه بر کار در کتابخانه‌ها، برنامه‌نویسی، انجام پروژه‌های نهادهای مختلف، شرکت‌های دانش‌بنیان و مراکز اطلاع‌رسانی شرکت‌ها از دیگر فرصت‌های شغلی این رشته است.

علم اطلاعات در صنعت

اشاعه اطلاعات، مشاوره اطلاعات، خدمات به صنایع و کاربران کتابخانه از وظایف دانش‌آموختگان رشته علم اطلاعات و دانش شناسی است،اگر دانشجویان کتابداری پروانه‌های ثبت اختراع که مربوط به صنعت است را بشناسند، تحلیل کنند و نتایج دقیق را در اختیار صنعت بگذارند می‌توانند وضعیت محصول یا فناوری که صنعت می‌خواهد تولید کند را تشریح کنند که موفق خواهد بود یا نه. این مهارت در گرایش علم‌سنجی در رشته علم اطلاعات و دانش شناسی آموزش داده می‌شود.

ورود رشته‌های جدید و بازبینی رشته‌های قدیمی از مهم‌ترین کارهایی است که وزارت علوم بر آنها تأکید دارد اما نیاز است تا همراه با این رشته‌ها سایر دستگاه‌ها نیز همراه با این وزارتخانه پیش بروند. این امر از یک‌سو موجب تغییر نگاه جامعه به رشته‌های قدیمی می‌شود و از سوی دیگر جمعیتی از داوطلبان جویای کار را از رفتن به سمت رشته‌هایی که در آنها خطر اشباع شدن وجود دارد، بازمی‌دارد.

گزارش از: لیلا بهارلویی-خبرنگار ایسنا منطقه اصفهان