اراتوستن (Eratosthenes) 276 سال قبل از میلاد (2294 سال پیش) در شهر قورینا که هم اکنون در کشور لیبی قرار دارد به دنیا آمد و در 21 سالگی به  اسکندریه رفت و بعد از چند سال به عنوان کتابدار ارشد کتابخانه اسکندریه انتخاب شد. وی در کنار شغل کتابداری، به علوم دیگر نظیر جغرافیا، نجوم و همچنین ادبیات علاقه داشت به طوری که کارهای مهمی را در این زمینه ها انجام داد. یکی از کارهای مهم او محاسبه محیط کره زمین با دقت بالا تنها با استفاده از میزان انحراف سایه در شهر اسکندریه است. بدین ترتیب که او  ابتدا در شهر آسوان که حدود 800 کیلومتر با اسکندریه فاصله داشت، مشاهده کرد که در ظهر خورشید به شکل کامل در درون یک چاه عمودی دیده می شود و همچنین سایه ای در اطراف اشیا وجود ندارد؛ ولی در همین زمان در شهر اسکندریه سایه ای با زاویه 7.2 درجه دیده می شود. از آنجایی که کروی بودن زمین در زمان اراتوستن پدیده ای شناخته شده بود، او با یک محاسبه هوشمندانه و در عین حال ساده توانست محیط کره زمین را با دقت نسبتا بالایی محاسبه کند. (360 تقسیم بر 7.2 ضربدر 800 . یعنی کره زمین شامل 50 قسمت 7.2 درجه ای است که طول هرکدام 800 کیلومتر می باشد. لذا با یک ضرب ساده محیط  کره زمین 40000 کیلومتر به دست می آید).

کاترین لاسکی زندگی نامه این کتابدار بزرگ را با عنوان " کتابداری که زمین را اندازه گرفت" برای مطالعه کودکان به رشته تحریر درآورده است.

عکاس ایتالیایی ماسیمو لیستری برای به تصویر کشیدن زیبایی های کتابخانه های قدیمی به سراسر جهان مسافرت می کند. در  زیر برخی از عکس های منتشر شده توسط وی را مشاهده می کنیم:

1- کتابخانه stiftsbibliothek، ادمونت، اتریش

این کتابخانه بزرگترین کتابخانه صومعه جهان است که در سال  1776 میلادی ساخته شده است.

2- کتابخانه Convento ، مافرا، پرتغال

این کتابخانه حاوی 36 هزار جلد کتاب با جلد چرمی است.

3- کتابخانه کالج trinity، دوبلین ایرلند

این کتابخانه بزرگترین کتابخانه در ایرلند است که محل نگه داری کتاب کیلز ( نسخه خطی و تذهیب شده کتاب گاسیل در زبان لاتین که شامل چهار انجیل عهد جدید است.)

4- کتابخانه ایالتی    نپلس، ایتالیا،Oratoriana dei Girolamini

قدیمی ترین کتابخانه در نپلس است که از سال 1566 به روی عموم باز است.

5- کتابخانه Stiftsbibliothek ، کرمسمونستر، اتریش

این کتابخانه بین سال های 1680 و 1689 میلادی ساخته شده و حاوی 160 هزار جلد کتاب است.

برای مشاهده ادامه تصاویر  کلیک کنید.

سازمان کتابخانه ها,موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی یکی از باسابقه ترین و بزرگترین مراکز فرهنگی ایران به ویژه در زمینه نسخ خطی ,اسناد,آرشیو , مطبوعات و اشیاء موزه ای است .

سلطان محمود قازان معروف به غازان خان هفتمین پادشاه سلسله ایلخانیان بود که در سال 670 هجری قمری (770 سال پیش) در بندر آبسکون به دنیا آمد. وی در سال 694­ هجری در شهر تبریز به حکومت رسید و نهایت در سال 703 هجری حوالی قزوین وفات یافت و در شنب غازان تبریز به خاک سپرده شد.

غازان خان یکی از حاکمان بزرگ تاریخ ایران است که به علم و ادب و صنعت علاقه فراوانی داشت و در زمان حکومت وی اصلاحات زیادی برای بهبود شرایط مردم در بخش های مختلف اقتصادی، اجتماعی، دینی و غیره انجام گرفت که به اصلاحات غازانی معروف است. شهر تبریز در زمان غازان خان پایتخت حکومت ایلخانیان بود.

رشید الدین فضل الله وزیر غازان خان در وصف ایشان می گوید: " هیچ صنعتی از زرگری و آهنگری و نجاری و نقاشی و ریخته گری، خراطی و دیگر صناعات نباشد که بدست خود نکنند بهتر از آنکه همه استادان کنند و چنانکه خود سازند و ایشان را ارشاد کند."

کتابخانه شنب غازان

به فرمان غازان خان مجتمعی در تبریز ساختند که به شنب غازان معروف شد. ظاهرا طراح آن هم خود وی بود. بنای شنب غازان که در زبان عامیانه شام غازان می گویند در سال 697 شروع و سال 702 هجری خاتمه یافت.

این مجتمع دارای بخشهای مختلف از جمله گنبد عالی، مسجد جامع، مدارس، بیمارستان، حمام و گرمابه و نیز بیت الکتب یا همان کتابخانه بوده است. رشیدالدین از کتابخانه شنب غازان و از "فرش و طرح و بهای مذاب و اصلاح و مرمت کتب و ثمن کتب ضروری" و نیز از "خازن و مناول و فراش آن" صحبت کرده است. از عبارات یاد شده مشخص است که یکی از وظایف کتابخانه شنب غازان اصلاح و مرمت کتابها و نیز تولید و نسخه برداری از کتابهای جدید بوده که هزینه ای از این بابت در نظر می گرفتند. منظور از مذاب هم باید ذوب کردن طلا و لاجورد باشد که در تذهیب کتاب ها و جدول کشی آنها استفاده می شد. با اینکه از کتاب های تحریر شده در این کتابخانه چیزی باقی نمانده ولی از گفته های رشید الدین معلوم می شود که در این کتابخانه سلطنتی عده ای به تولید و ترمیم کتابها اشتغال داشتند و هزینه کتابخانه هم از موقوفاتی حاصل می شد که غازان خان بدان وقف کرده بود.

هم اکنون شنب غازان یکی از محله های قدیمی تبریز است اما متاسفانه اثری از مجتمع و گنبد تاریخی آن باقی نمانده است.

کتابخانه ربع رشیدی

خواجه رشیدالدین وزیر غازان خان ربع رشیدی را در شمال شرقی تبریز در دامنه ولیان کوه ساخت که در واقع مثل یک شهر کوچک بود. این شهر کوچک را به نام بنیانگزار آن ریع رشیدی نامیدند. ریع رشیدی مجتمعی بود علمی، تولیدی و صنعتی که 24 کاروانسرا، هزار و پانصد حجره،سی هزار خانه و چندین حمام و کارخانه های نساجی و کاغذ سازی و رنگرزی و ضرابخانه و دانشگاه  داشت. خواجه رشیدالدین برای جلب افراد صاحب علم و هنر به این دانشگاه امکانات فراوانی ایجاد کرده بود به طوری که هزاران نفر طلبه از مناطق مختلف در این دانشگاه مشغول تحصیل بودند و مستمری و  محل اسکان دریافت می کردند.

بقایای ربع رشیدی، تبریز، خیابان عباسی

                                                   

در ربع رشیدی یک دارالمصاحف نیز بود که در سمت چپ و راست آن دو بیت الکتب یا همان کتابخانه وجود داشت. در این کتابخانه ها همان طور که خود خواجه رشید الدین می نویسد بیش از 60 هزار جلد کتاب در موضوعات مختلف و حدود 1000 مصحف نفیس نگه داری می شد . رشید الدین می گوید : "از جمله هزار عدد مصحف در آنجا نهاده ام، وقف کرده ام بر ربع رشیدی. افزون بر آن شصت هزار مجلد کتاب در انواع علوم و تواریخ و اشعار و حکایات و امثال و غیره که از ممالک ایران و توران و مصر و مغرب و روم و صین و هند جمع کرده ام و همه را وقف گردانیده ام بر ربع رشیدی."

رشیدالدین مبلغی را برای نسخه برداری کتابهای خود و کتابهای دیگر اختصاص داده بود که همه ساله آنها را کتابت کنند و به  کتابخانه های شهرهای گوناگون بفرستند. کاتبان این نسخه ها را روی بهترین کاغذ و با خواناترین خط می نوشتند. آنها در کتابخانه تحت نظارت کار می کردند. بعد از پایان نسخه برداری هر نسخه آن را تذهیب و  صحافی می کردند.در تاریخ وصاف آمده است که بیش از شصت هزار دینار رایج برای نسخه بردای و جلد کردن کتاب ها صرف می شد.

کتاب تاریخ مبارک غازانی/ رشید الدین فضل الله

آژند، یعقوب (1381). کارکرد دوسویه کتابخانه در دوره مغولان ایران. کتابداری، 36(38)، 7-18.

کتابخانه پادشاهی آشوربانیپال مجموعه ای شامل حداقل 30000 سند به شکل الواح گلی است که با خط میخی و به 2 زبان اکدی و سومری نوشته شده اند. این کتابخانه در خرابه های شهر نینوا، محلی نزدیک شهر موصل عراق که اکنون به تل قویونجیق (تل کلمه عربی به معنای تپه- قویونجیق کلمه ترکی به معنای بره) شهرت دارد پیدا شده اند.

اکثر این لوح های گلی توسط آشوربانیپال ششمین پادشاه امپراتوری آشور نو که بین سال های 627-688 قبل از میلاد یعنی حدود 2700 سال پیش جکومت می کرد گردآوری شده است.آشور بانیپال سومین پسر اسرحدون بود .زمانی که او ولیعهد نینوا بود خواندن و نوشتن به هر دو زبان سومری و اکدی و خط میخی را یاد گرفت و این کار بعدا در زمان سلطنتش تبدیل به یک مشغولیت برای او شد.پدرش اسرحدون کار جمع آوری اسناد را قبل از او آغاز کرده بود اما آشور بانیپال بر کار گردآوری اسناد قدیمی متمرکز شد و او حتی افرادی را در جستجوی این اسناد به شهرهای مختلف فرستاد. در یکی از نامه های او که در نینوا پیدا شده است آشور بانیپال از فرماندار یک منطقه درخواست نوشته ای می کند که موضوع آن در مورد اوراد مذهبی است که در هنگام جنگ برای غلبه بر دشمن خوانده می شد.

تقریبا تمام الواح گلی کتابخانه آشور بانیپال در موزه بریتانیا نگه داری می شود. دلیل این موضوع هم کشف این لوح ها برای اولین بار توسط باستان شناسان انگلیسی بین سال های 1846-1854 میلادی است. ابعاد بزرگترین لوح 23 در 15 سانتی متر و کوجکترین آن 1 در 2 سانتی متر است. قدیمی ترین سند کتابخانه آشوربانیپال هم مربوط به دوران حکومت سارگن دوم است که بین سال های 721-705 قبل از میلاد حکومت می کرد.

تصویر یک لوح گلی کتابخانه آشور بانیپال که حاوی لیست کلمات مترادف است

محتوای لوح های گلی کتابخانه آشوربانیپال طیف وسیعی از موضوعات را در بر دارد این موضوعات شامل:

• اسناد قانونی و اداری: مثل قراردادها.
• موضوعات پزشکی: در مورد قسمت های مختلف بدن و گیاهان دارویی.
• لغت نامه ها: مثل لیست واژگان مترادف.
•  ادبیات و حماسه ها : مثل حماسه گیل قمیش، افسانه آنزو.
• متون مذهبی: در مورد عبادت، آیین ها و مراسمات و سرودهای مذهبی.
• متون تاریخی: مثل عهدنامه ها.
• نوشته های مربوط به مطالعات ستاره شناسی و نحوه حرکت اجسام آسمانی که برای طالع بینی استفاده میشد.

منابع:

britishmuseum.org

thoughtco.com